Życie jako szum – Magdalena Tulli

Tomasz Mizerkiewicz w recenzji Szumu („Nowe Książki”, 12/2014) mówi o tym, że Magdalena Tulli otworzyła nowy rozdział w literaturze polskiej, dotyczący kwestii pisania o życiu po doświadczeniu obozów koncentracyjnych. Po głoszeniu nieodwołalności wpływu przeżycia Holocaustu i niemożliwości wyzbycia się wspomnień, u Tulli pojawiają się dwie kobiety, które, choćby powierzchownie, radzą sobie z przeszłością. Za wszelką cenę „trzymają fason”. To, co one wyparły, ich cierpienie i strach, znalazło dla siebie ujście w ich dzieciach. Wyśmiewana dziewczynka, która przyjaźni się z wyimaginowanym lisem, a w snach karmi cukrem esesmana, córka jednej z sióstr, jest narratorką tej wciągającej powieści.

Główna bohaterka prowadzi narrację retrospektywną, w której sen miesza się z jawą, a przeszłość z teraźniejszością. Znaczną część książki zajmuje próba zrelacjonowania oraz zdiagnozowania problemów szkolnych narratorki, mających swoje źródło nie tylko na braku wytrwałości w odrabianiu lekcji, ale przede wszystkim na toksycznych rodzinnych relacjach społecznych. Dziewczynka, która nie znajduje wsparcia tam, gdzie oczekuje je spotkać, akceptuje to, że jest wyśmiewana i poniżana w szkole. Więcej – nawet w czasach licealnych trudno jej było uwierzyć, że ktoś płci męskiej może być nią zainteresowany.

W toku snucia opowieści czytelnik dowiaduje się, że nad rodziną narratorki ciąży brzemię, które ukształtowało tę kobietę. Niewidoczne, ale wyczuwalne w oschłości i dbałości o pozory, brzemię obozów koncentracyjnych. Jego centrum znajdowało się nad stołem, przy którym poruszanie tematów wojennych było surowo zabronione, a wszelkie odstępstwo od reguł – ostentacyjnie ignorowane lub skutecznie tępione.

Obok doświadczenia II wojny światowej i nienawiści do Niemców, niezwykle istotny jest problem samospełniającej się przepowiedni. Narratorka nie może uznać swojego życia (przynajmniej przez pryzmat przytaczanych wątków) za szczęśliwe. Jej małżeństwo z nieakceptowanym przez rodzinę mężem się rozpadło, matka zmarła, a strachy dorastania nie opuściły. Zawsze słyszała o swojej odmienności, niezdarności, była karana surowiej od innych. I taka też się stała – bardziej niezdarna niż rówieśnicy, podatna na krytykę, otwarta na cięgi, zadawane przez innych.

Jeszcze inny problem zaznaczony w powieści to znaczenie relacji panujących w domu oraz wpływ historii rodziny na następne pokolenia. Wiszące w powietrzu, ale niewypowiedziane zaszłości, kształtują młodych tak samo, jak to, co wypowiedziane głośno. Lub, jak odbywało się to w domu narratorki, z odpowiednim, akceptowanym, natężeniem głosu. Brak oparcia w matce, nieobecność ojca i zawsze we wszystkim lepszy kuzyn, to piramida, która narosła wokół dziewczyny – pod koniec książki właśnie rozwiedzionej kobiety, matki dwojga dorosłych synów.

Przez całą książkę narratorce towarzyszy lis. Jej przyjaciel, substytut bliskiego człowieka, który w pewnym momencie życia zamienia się w Rudego, męża, próbującego nauczyć ją szacunku do samej siebie. Po rozwodzie lis znów pojawia się w swojej zwierzęcej postaci w scenie sądu nad kobietą. To on jest sędzią i dba o wysłuchanie wszystkich relacji z życia narratorki. Ta alegoryczna scena ukazuje walkę z ofiarą w każdym z pokrzywdzonych – nie tylko w narratorce, ale we wszystkich bardziej dosłownych uczestnikach Holocaustu. Spotykają się tam nauczycielka ze znienawidzonej szkoły, esesman, ludzie spaleni żywcem. Toczy się proces.

Magdalena Tulli
Źródło: http://lodz.gazeta.pl

Wyjaśnienie należy się także tytułowi powieści. Słowo „szum” jako określenie życia pojawia się w jednej z wyśnionych rozmów telefonicznych. W taki sposób zmarła, która podniosła słuchawkę, nazywa otoczenie i wszystkie problemy żywych. Jednak nie da się przeoczyć tego, że szumem, czyli zakłóceniem, jest także brzemię Holocaustu, wiszące nad narratorką i hamujące jej rozwój. Szum to także szmer niewypowiedzianych rozmów oraz wszystkich wygłoszonych drwin, składających się na niemożliwy do zrozumienia odgłos.

Do tej pory nie przeczytałam jeszcze Włoskich szpilek, ale zapoznałam się z pierwszą powieścią Tulli, pt. Sny i kamienie. Choć Szum jest zdecydowanie narracyjny, to zawiera w sobie ten sam oniryzm, właściwy traktatowi o mieście. Jest to styl naprawdę godny uwagi.

Magdalena Tulli, Szum, Znak, Kraków 2014